Groundwater Management : शास्त्रीय भूजल व्यवस्थापन करण्याची सोपी पद्धत

पाण्याच्या समस्या आणि भूजलाच्या बाबतही अनेक अनावश्यक प्रथा, परंपरा विनाकारण पाळल्या जातात. कोणत्याही कृतीमागील कार्यकारण भाव जाणून न घेताच त्या केल्या जातात. त्यातून अनेकदा आपण नुकसान करून घेतो.

Water management : आश्रमात आचार्य शिष्यांना शिकवत असताना तिथे एक मांजर लुडबूड करू लागले. लक्ष चाळवले जात असल्याने व्यत्यय येऊ लागला. आचार्य ते मांजर एका कोपऱ्यात बांधण्यास सांगितले. संध्याकाळी सोडून दिले. दुसऱ्या दिवशीही तसेच झालं.

मांजर घुटमळल्यामुळे बांधण्यास सांगितले. पुढे रोजच तसे घडू लागले. अध्यापनाची सुरुवातच मुळी ‘‘मांजर बांधले का?’’ या प्रश्‍नाने होऊ लागली. शिष्यच काय पण मुख्य आचार्यही बदलले तरी हा शिरस्ता सुरुच राहिला.

अगदी ते मांजर मेले तर शिष्यांनी दुसरे मांजर पकडून तिथे आणून बांधले. का तर परंपरा सुरूच राहिली पाहिजे. पुढे त्या मांजराचे इतके कौतुक सर्वत्र पसरले की चक्क मांजराची मूर्ती बनवून तिथे ठेवली. तिच्या पूजेशिवाय शिक्षणाला सुरुवात करणे म्हणजे पाप ठरले.

तिथून बाहेर पडलेल्या व आयुष्यात यशस्वी ठरलेल्या शिष्यांनी खास सोन्याचीच मूर्ती आश्रमाला भेट दिली. त्याची री ओढत येणारे भाविकही चांदी, सोन्याची मांजरे दान करू लागले. एखादी प्रथा किंवा परंपरा कशी सुरू होते, याचे हे उत्तम उदाहरण होय.

पाण्याच्या समस्या आणि भूजलाच्या बाबतही अशाच अनावश्यक प्रथा, परंपरा विनाकारण पाळल्या जातात. कोणत्याही कृतीमागील कार्यकारण भाव जाणून न घेताच त्या केल्या जातात. त्यातून अनेकदा आपण नुकसान करून घेतो.

मांजर घुटमळल्यामुळे बांधण्यास सांगितले. पुढे रोजच तसे घडू लागले. अध्यापनाची सुरुवातच मुळी ‘‘मांजर बांधले का?’’ या प्रश्‍नाने होऊ लागली. शिष्यच काय पण मुख्य आचार्यही बदलले तरी हा शिरस्ता सुरुच राहिला.

अगदी ते मांजर मेले तर शिष्यांनी दुसरे मांजर पकडून तिथे आणून बांधले. का तर परंपरा सुरूच राहिली पाहिजे. पुढे त्या मांजराचे इतके कौतुक सर्वत्र पसरले की चक्क मांजराची मूर्ती बनवून तिथे ठेवली. तिच्या पूजेशिवाय शिक्षणाला सुरुवात करणे म्हणजे पाप ठरले.

तिथून बाहेर पडलेल्या व आयुष्यात यशस्वी ठरलेल्या शिष्यांनी खास सोन्याचीच मूर्ती आश्रमाला भेट दिली. त्याची री ओढत येणारे भाविकही चांदी, सोन्याची मांजरे दान करू लागले. एखादी प्रथा किंवा परंपरा कशी सुरू होते, याचे हे उत्तम उदाहरण होय.

पाण्याच्या समस्या आणि भूजलाच्या बाबतही अशाच अनावश्यक प्रथा, परंपरा विनाकारण पाळल्या जातात. कोणत्याही कृतीमागील कार्यकारण भाव जाणून न घेताच त्या केल्या जातात. त्यातून अनेकदा आपण नुकसान करून घेतो.

आजही आपण भूजल सांगणाऱ्या पायाळू माणसांच्या शोधात असतो. पूर्वी एकवेळ ते ठिक होते. मात्र आता शास्त्रीय आधार असलेली साधने, पद्धती उपलब्ध असतानाही त्याचा वापर करत नाही. या साधनांमध्ये ‘जीएसडीए’ने उपलब्ध केलेले खडकांचे आणि पाणी उपलब्धतेचे नकाशे, भूजल पातळी शोधण्याची यंत्रे इ. उपलब्ध आहेत.

अगदी भूजल पुनर्भरणाचे विविध उपाय आपल्या मोबाईलवर उपलब्ध आहेत. भूजल, पाण्याच्या व्यवस्थापनासाठी आधुनिक साधनांचा वापर करणाऱ्या शेतकऱ्यांची व गावाची संख्या फारच थोडी आहे. ती वाढली पाहिजे.

भूजल उपलब्धतेचे नकाशे

मागील भागात ‘जीएसडीए’ बनवलेल्या भूजल पुनर्भरण प्राधान्यक्रमाच्या नकाशाबद्दल जाणून घेतले. त्यापुढे जात संस्थेने उपग्रहाच्या प्रतिमांचा वापर करून पाणलोट क्षेत्र हा मूलभूत घटक मानत.

‘भूजल उपलब्धतेचे नकाशे’ तयार केले आहेत. भूजल विभागाच्या जिल्हा कार्यालयात ते उपलब्ध आहेत. या नकाशातून भूजलाचे प्रमाण आणि खोली समजू शकते. येथील भूजल शास्त्रज्ञ भूजल उपलब्धतेविषयी या नकाशावरून मार्गदर्शनही करतात. पण आपल्याला हे माहितीच नसते.

या नकाशांचा प्रसार व वापर अगदी गाव आणि व्यक्तिगत पातळीपर्यंत होणे गरजेचे आहे. भूजल साक्षरतेसंदर्भात भूगोलाचे, भूगर्भ शास्त्राचे, पर्यावरण शास्त्राचे, स्थापत्यशास्त्राचे प्राध्यापक यांनी प्रयत्न केले पाहिजेत. पुढे जाऊन असेही म्हणता येईल की भूजल विभागाच्या वेबसाइटवरच भूजलाचे नकाशे उपलब्ध झाले पाहिजेत.

धन्यवाद

🙏🙏🙏