खरिपात सोयाबीन आणि त्याच शेतात रब्बीत हरभरा पीक घेणं फायदेशीर का?
शेतीत पिकांचे नियोजन करताना शेतकऱ्यांनी अल्पकालीन फायदे आणि दीर्घकालीन शेतीचे आरोग्य या दोन्हीचा विचार करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. खरिपात सोयाबीन आणि रब्बीत हरभरा पीक घेणे सध्या अनेक शेतकऱ्यांसाठी फायदेशीर वाटत असले, तरी या पद्धतीला दीर्घकालीन परिणामांचा विचार करून पुन्हा तपासणे गरजेचे आहे.
सोयाबीन-हरभरा कॉम्बिनेशन: फायदे आणि तोटे
सोयाबीन आणि हरभरा ही दोन्ही पिके द्विदल धान्य गटातील आहेत. खरिपाच्या हंगामात सोयाबीनचे उत्पादन चांगले मिळते आणि बाजारात मागणीही मोठी आहे. त्याचप्रमाणे, रब्बीत हरभरा पीक घेतल्यास शेतकऱ्यांना चांगले उत्पन्न मिळते. हरभऱ्याला खत कमी लागत असल्याने व पाण्याची आवश्यकता तुलनेने कमी असल्याने अनेक शेतकरी या पीक पद्धतीचा अवलंब करतात. परंतु, दोन्ही पिके एकाच गटातील असल्याने त्यावर होणाऱ्या रोग-किडींच्या प्रादुर्भावाची शक्यता वाढते.
रोग-किडींचा प्रादुर्भाव: दीर्घकालीन जोखीम
जर दरवर्षी शेतकरी एकाच गटातील पिके घेत राहिले, तर मुळकुज, मर रोग, शेंगा पोखणाऱ्या अळी यांसारख्या समस्या दोन्ही पिकांवर दिसू शकतात. उदाहरणार्थ, सोयाबीन पीक सातत्याने घेतल्यास मुळकुज व शेंगा पोखणाऱ्या अळीचा प्रादुर्भाव होतो. याच प्रकारचे किडी आणि रोग हरभऱ्यावरही होऊ शकतात, त्यामुळे जमिनीचा पोत आणि आरोग्य हळूहळू खराब होण्याचा धोका असतो.
पीक फेरपालट का महत्त्वाची?
पीक फेरपालट शेतीत जमिनीची सुपीकता टिकवून ठेवण्याचा महत्त्वाचा उपाय आहे. एकाच प्रकारची पिके घेतल्याने जमिनीतील पोषकतत्त्वे एकाच पद्धतीने शोषली जातात, परिणामी जमिनीतील विशिष्ट अन्नद्रव्यांची कमतरता होते. ज्वारी, बाजरी, मका यांसारख्या एकदल पिकांची गरज द्विदल पिकांपेक्षा वेगळी असते. त्यामुळे पीक फेरपालट करताना एकदल आणि द्विदल पिकांचा योग्य ताळमेळ साधणे गरजेचे आहे.
हरभऱ्याला पर्याय शोधण्याची गरज
रब्बीत हरभऱ्याला पर्याय शोधणे हे शेतकऱ्यांसाठी महत्त्वाचे आव्हान आहे. हरभऱ्याशिवाय रब्बीत गहू, ज्वारी किंवा मका घेण्याचा पर्याय आहे, पण गव्हासाठी अधिक पाणी व खत लागते, त्यामुळे ती सर्वांगीण फायदेशीर पीक ठरत नाही. हरभरा हा मर्यादित पाणी व खतावर चांगले उत्पादन देतो. मात्र, पीक फेरपालट योग्य प्रकारे न केल्यास हरभऱ्यावरही मर रोग व किडींचा प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता अधिक असते.
शेतकऱ्यांसाठी सल्ला
1. पीक फेरपालट करा: दरवर्षी सोयाबीन-हरभरा हेच कॉम्बिनेशन घेण्याऐवजी काही वर्षांनी मका, ज्वारी, बाजरी, गहू यांसारखी एकदल पिके घ्या.
2. जमिनीचा पोत सुधारावा: जमिनीतील सेंद्रिय खतांचा वापर वाढवून जमिनीची सुपीकता टिकवून ठेवा.
3. संधीचा अभ्यास करा: बाजारातील मागणी लक्षात घेऊन मूग, उडीद यांसारख्या अल्पकालीन पिकांचा समावेश करा.
4. रोग-कीड नियंत्रण करा: मुळकुज, मर रोग यांसारख्या समस्यांसाठी जैविक उपाय आणि कीटकनाशकांचा वापर काटेकोरपणे करा.
खरिपात सोयाबीन आणि रब्बीत हरभरा घेण्याची सध्याची पद्धत अल्पकालीन फायदेशीर वाटत असली, तरी दीर्घकालीन शेतीसाठी ती शाश्वत नाही. पिकांचे आरोग्य आणि जमिनीची सुपीकता राखण्यासाठी पीक फेरपालट, कीड व रोग व्यवस्थापन, आणि जैविक शेतीचा अवलंब करणे गरजेचे आहे. शेतकऱ्यांनी अल्पकालीन फायदा आणि दीर्घकालीन नुकसान यांचा सखोल विचार करून शेतीचे नियोजन करावे.
पत्रकार -
